Literatura od wieków pełniła rolę lustra, w którym odbijają się marzenia, ale też lęki. Jednym z najciekawszych motywów literackich są wizje przyszłości, które twórcy przedstawiają w formie utopii i dystopii. Te dwie kategorie, choć skrajnie różne w swojej wymowie, łączy jedno – głęboka analiza ludzkiej natury i systemów społecznych. Dlatego postaram się wyjaśnić, czym jest utopia, a czym dystopia.
Geneza gatunków
Pojęcie „utopii” zaczerpnięto od tytułu dzieła Utopia Tomasza Morusa wydanego w 1516 roku. Sam termin łączy dwa greckie słowa „ou”(„nie”) i „topos” („miejsce”), co w połączeniu oznacza „nie-miejsce”. Utopia to zatem wizja idealnego społeczeństwa, które nie ma miejsca, albowiem w rzeczywistości nie istnieje. Morus opisał wyspę, gdzie panuje sprawiedliwość, równość i harmonia. Jego dzieło zapoczątkowało nurt, w którym idealizacja społeczeństwa stała się środkiem do krytyki rzeczywistości.
Z kolei dystopia, będąca przeciwieństwem utopii, rozwinęła się znacznie później. Ten gatunek ukazuje świat pogrążony w chaosie, opresji i technologiczno-politycznym zniewoleniu. Dystopijne wizje często wyrastały na gruncie rozczarowania ideami postępu, szczególnie po doświadczeniach wojen światowych czy systemów totalitarnych XX wieku.
Na czym skupiają się utopia i dystopia?
Utopia przedstawia wizję idealnego społeczeństwa często w sposób krytyczny wobec istniejącego świata. Przykładem takiej wizji jest Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya. W swojej powieści pisarz opisuje pozornie doskonały system, zaś faktycznie oparty na manipulacji i braku wolności. Autorzy literatury utopijnej skłaniają Czytelników do refleksji nad granicami doskonałości i ceną, jaką przyszłoby ponieść za jej osiągnięcie.
Z kolei dystopia to gatunek literacki przedstawiający opresyjne systemy społeczne, w tym totalitaryzm i dehumanizację jednostek. Jednym z najsłynniejszych przykładów jest Rok 1984 George’a Orwella. W tej powieści świat dzieli się na trzy supermocarstwa (Oceanię, Eurazję i Wschódazję), które prowadzą ze sobą niekończącą się wojnę. Oceania, będąca głównym miejscem akcji, sprawuje pełną kontrolę nad obywatelami. W tym celu posługuje się wszechobecnym nadzorem, inwigilacją i manipulacją słowną (tzw. nowomową), jak też ucieka się do zakłamywania historii. Literatura dystopijna ostrzega przed konsekwencjami ekstremizmu, degradacji człowieczeństwa i bezwarunkowego podporządkowania jednostki systemowi.
Rola w literaturze
Podsumowując, zarówno utopia, jak i dystopia pełnią funkcję narzędzi krytyki społecznej i politycznej. Kreując alternatywne wizje przyszłości, pisarze zmuszają Czytelników do refleksji nad kondycją współczesnego świata i konsekwencjami ludzkich wyborów. W efekcie oba nurty odgrywają niezwykle ważną rolę, albowiem w sposób odpowiedzialny kształtują światopogląd Czytelnika. Okazuje się, że utopia i dystopia to również dziś bardzo popularne gatunki. Ale o tym napiszę już przy innej okazji.
(PK)