Profilaktyka i sposoby leczenia odleżyn przy zastosowaniu „kolorowego” systemu klasyfikacji
© Borgis - Nowa Medycyna 1/2000
Maciej Sopata
Wstęp
Odleżyny jako problem kliniczny są znane od wielu wieków, jakkolwiek ciągle jeszcze jesteśmy daleko do zrozumienia wszystkich mechanizmów związanych z ich powstawaniem lub leczeniem. Już z badań mumii egipskich wynika, że występowały one u niektórych faraonów (13).
Termin „odleżyna” pojawił się po raz pierwszy w 1420 roku i pochodzi od łacińskiego słowa „decumbre” co oznacza - leżeć płasko. W wieku XIX dzięki obserwacjom Brown-Sequarda, Pageta i Charcota zaczęto rozumieć znaczenie ucisku i zwiększonej wilgotności w rozwoju odleżyn (cyt. za 4). Zaczęto również mówić o leczeniu odleżyn głównie poprzez mechaniczne usuwanie i oczyszczanie rany z martwych tkanek. W okresie II wojny światowej nastąpił rozwój nowoczesnej chirurgii, chirurgii plastycznej i również wiedzy na temat odleżyn. Od tego momentu datuje się rozwój badań dotyczących etiologii i patogenezy odleżyn, sposobów ich zapobiegania i leczenia (cyt. za 4).
Definicja: Odleżyna jest to przechodzące w owrzodzenie skóry ognisko martwicy, które powstaje na skutek działania ucisku, sił ścinających i tarcia. Najczęstszym miejscem występowania odleżyn są okolice kości krzyżowej, guzów kulszowych, krętarzy, kostek i pięt (3).
W doniesieniach na temat częstości występowania odleżyn podawane są różne dane w zależności od rodzaju ośrodka medycznego, choroby podstawowej i wieku chorych. Smith analizując doniesienia z lat 1980-1994 dotyczące powstawania, zapobiegania i leczenia odleżyn u pensjonariuszy w domach opieki stwierdził ich obecność u 17-35% pacjentów przed przyjęciem, a ich powstawanie podczas pobytu u 7-33% (8). W stosunkowo niedawno opublikowanej pracy Meehana, dotyczącej różnych chorych leczonych w szpitalach wielospecjalistycznych, częstość występowania odleżyn wynosiła 9,2% (5).
W największym ostatnio opracowaniu dotyczącym ponad 3000 pacjentów w szpitalach w Wielkiej Brytanii częstość występowania odleżyn wynosiła od 14,4-22,8%, średnio 18,6% (7).
W dwuletnich obserwacjach prowadzonych w Klinice Opieki Paliatywnej przez Sopata i wsp. (12), stwierdzono występowanie odleżyn u 21% chorych w zaawansowanej fazie choroby nowotworowej, u 15% wyłączając ostatnie 48 godzin życia.
Odleżyny są objawem, który wymaga wiedzy na temat ich występowania, stosowania nowoczesnych metod zapobiegania, a w przypadku ich pojawienia się prawidłowego leczenia przy pomocy nowoczesnych półprzepuszczalnych opatrunków.
Ze względu na częstość występowania, odleżyny stanowią istotny problem ekonomiczny. Erwin-Toth ocenia, że w Stanach Zjednoczonych roczny koszt leczenia odleżyn przekracza 7 miliardów dolarów. W Wielkiej Brytanii koszty te są szacowane na około 420 milionów funtów rocznie. Poza oczywistymi względami ekonomicznymi, odleżyny stanowią także źródło dodatkowego stresu, cierpienia i możliwych groźnych powikłań dla samego chorego.
Szczególnego znaczenia nabiera fakt prawidłowego zapobiegania odleżynom i ich właściwego leczenia w domach, gdzie leżący ciężko chory człowiek ma trudności w dostępie do specjalistów i często zostaje pozostawiony sam sobie lub bezradnej rodzinie.
Celem tej pracy jest pokazanie możliwości zapobiegania odleżynom i przedstawienie nowoczesnych sposobów ich leczenia przy zastosowaniu prostego modelu klasyfikacji ran.
Ocena stanu zagrożenia i profilaktyka
Dla oceny ryzyka powstawania odleżyn przygotowano kilka skal np. Norton, Waterlow, Bradena, Douglasa. Ich zastosowanie pozwala na wyselekcjonowanie grupy chorych ze szczególnym ryzykiem powstawania odleżyn. Należą do niej chorzy długotrwale unieruchomieni w łóżku lub wózku inwalidzkim, z zaburzeniami świadomości, złym stanie ogólnym, z nietrzymaniem moczu lub stolca.
Tabela 1. Niektóre czynniki wpływające na powstawanie odleżyn.
| Czynniki wewnętrzne: – stan ogólny i odżywienie (wyniszczenie, otyłość) – typ budowy ciała – aktywność ruchowa – ograniczenie ruchomości, niedowłady – nietrzymanie moczu lub stolca – czynniki neurologiczne – zaburzenie lub brak czucia bólu itp. – czynniki naczyniowe – cukrzyca, miażdżyca Czynniki zewnętrzne: – ciśnienie wywierane na skórę i tkankę podskórną – czas trwania i wielkość – tarcie i siły ścinające – szczególnie u chorych z wrażliwą skórą – stan skóry – uszkodzenia przez nietrzymanie moczu lub stolca |
Obecnie w Klinice Opieki Paliatywnej dla oceny stanu zagrożenia stosujemy Skalę Waterlow. Ilość punktów powyżej 10 świadczy o ryzyku, powyżej 15 o wysokim ryzyku i powyżej 20 o bardzo wysokim ryzyku powstania odleżyn.
Tabela 2. Skala Waterlow.
| Budowa ciała ruchowa: | |
| – średnia | – 0 |
| – powyżej średniej | – 1 |
| – otyłość | – 2 |
| – wychudzenie | – 3 |
| Stan skóry: | |
| – zdrowa | – 0 |
| – bibułkowata | – 1 |
| – sucha | – 1 |
| – obrzęknięta | – 1 |
| – wilgotna | – 1 |
| – przebarwiona | – 2 |
| – pęknięta/plamista | – 3 |
| Choroby neurologiczne: | |
| – cukrzyca, SM, uszkodzenie mózgowo-naczyniowe, paraplegia | – 4-6 |
| Płeć/wiek: | |
| – mężczyzna | – 1 |
| – kobieta | – 2 |
| – 14-49 | – 1 |
| – 50-64 | – 2 |
| – 65-74 | – 3 |
| – 75-80 | – 4 |
| – 81 i powyżej | – 5 |
| Operacje: | |
| – ortopedyczne, poniżej pasa | |
| – kręgosłupowe | – 5 |
| – trwające > 2 godz. | – 5 |
| Wypróżnianie: | |
| – pełne/cewnik | – 0 |
| – okresowe nietrzymanie moczu | – 1 |
| – cewnikowanie/nietrzymanie kału | – 2 |
| – nietrzymanie kału i moczu | – 3 |
| Apetyt: | |
| – przeciętny | – 0 |
| – słaby | – 1 |
| – karmienie przez sondę | – 2 |
| – tylko płyny | – 2 |
| Zdolność: | |
| – pełna | – 0 |
| – niepokój | – 1 |
| – apatia | – 2 |
| – ograniczona | – 3 |
| – wyciąg | – 4 |
| – wózek | – 5 |
| Niedożywienie tkanki: | |
| – krańcowe wyniszczenie | – 8 |
| – zawał serca | – 5 |
| – schorzenia naczyń | – 5 |
| – anemia | – 2 |
| – palenie tytoniu | – 1 |
Profilaktyka to szereg kompleksowych działań i zabiegów prowadzących w efekcie do zmniejszenia ryzyka powstania odleżyn, a w sytuacji ich pojawienia się do poprawy warunków gojenia. Odbywać się to powinno poprzez wpływ na aktywność ruchową pacjenta, delikatną zmianę pozycji co 4 godziny, zwiększenie dostępu powietrza do uciśniętych okolic ciała, stosowanie ręcznych technik masażu i oklepywania jeszcze nie uszkodzonych miejsc, używanie pokrytych flanelą lub skórą baranią (zaw. lanolinę) krążków i wałków, które można pod kontrolą podkładać pod uciśnięte miejsca. Idealnym rozwiązaniem jest położenie chorego na sterowanym pompą materacu zmiennociśnieniowym, w którym w określonych odstępach czasowych są napełniane lub opróżniane dwie sekcje komórek powietrznych. Częściową skutecznością odznaczają się gąbkowe materace tzw. „jeże”, które w Klinice Opieki Palia
To jest tylko fragment artykułu. Aby przeczytać całość, przejdź do Czytelni medycznej.